Category: Mister

(Tiparet kryesore të fesë dodonase)

Orakulli është vend faljeje, lutje, ngushëllimi, reflektimi, përfytyrimi dhe parashikimi. Seneka e përkufizon si “vullnet i zotave i shqiptuar nga goja e njeriut, lloji më i lartë i predikimit fetar të antikitetit”. Orakulli frekuentohej për çështje personale, martesa, lindje, sëmundje, tregti, udhëtime, emigrime; frekuentohej për çështje publike, për shpalljen e vendimeve të rëndësishme politike e ushtarake, për shpalljen e luftës dhe paqes, për lidhjen e aleancave apo prishjen e tyre, për mirëqeverisjen e vendit dhe reforma shtetërore, për miratimin e ligjeve dhe kushtetutave, për fronëzime mbretërish dhe celebrime martesore, etj.

Përpara  vizitës në orakull bëheshin përgatitje të posaçme, zhvilloheshin diskutime, ndërmerreshin udhëtime, parashikoheshin pyetjet, lutjet, kërkesat, dhuratat, etj.

Orakulli më i vjetër i Dodonës është ngritur në territorin e Hellopisë primitive, e Graisë, e “Pellasgjisë së Mirëfilltë”, e Ilirisë së Jugut, në territorin e Shqipërisë së sotme.

Orakulli i Dodonës, si gjithë orakujt në përgjithësi, shortitë i hidhte me dykuptime, në mënyrë enigmatike sepse “Zoti kuvendon duke përdorur enigma”. Kjo është e kuptueshme. Përgjigjet e “mbuluara”, dykuptimshe, profecitë mjegullore, jo vetëm ruanin prestigjin e orakujve, e priftërinjve paganë, por krijonin dhe atmosferë mistike. Dëgjuesi, besimtari, vizitori, nevojtari zhytej në metafizikë, në mistiçizëm, në dehje hyjnore, në ekstazë të thellë, në mendime, në reflektime, në frikë e shpresë përdëlluese. Vizitori dashje pa dashje kridhej në një gjendje varësie dhe besimi të verbër te një fuqi e mbinatyrshme, te fati i paracaktuar, te fati i shkruar ditën e tretë të lindjes së njeriut, kridhej në një lloj determinizmi e fatalizmi absolut.

Orakujt, pra, qenë lexuesit e fatit të njeriut, profetët e racës njerëzore, zëdhënësit e Zotit të plotfuqishëm të Dodonës së shenjtëruar. Nuk është e pamundur që fjala shqipe “urim” ta ketë këtu origjinën, pra “orakull” – “orë + im”- “urim”!

Disa tipare kryesore të Dodonës si qendër fetare janë:

Fe orakullore

Feja e Dodonës bazohej te orakujt si objekte kulti, rrëfimi dhe mrekullie hyjnore. Orakujt më të famshëm të Zeusit Dodonas janë orakulli i malit të Tomorit, orakulli i Janinës dhe orakulli i Amonit në Libi. Krahas tyre ka patur dhe orakuj të tjerë lokalë me rëndësi më të vogël. Në periudha të më mëvonshme duket se janë krijuar dhe tempujt si vende falje e blatimi hyjnor.

Kastë klerikësh dhe hierarki fetare

Priftërinjtë e Dodonës zgjidheshin në mënyrë demokratike drejtpërdrejt nga populli. Priftërinjtë e Dodonës shërbenin dy e nga dy ose tre e nga tre në çdo objekt kulti orakullor.

Më vonë u krijua hierarkia fetare, këshillat klerikale, këshillat gjyqësore dhe funksioni i kryeorakullit.

Kleri i Dodonës përbëhej vetëm nga njerëz me moshë të madhe,  nga pleq e plaka, burra dhe gra. Orakujt përkujdeseshin të qëndronin “larg” shikimit të mëtuesit për të rritur forcën sugjestionuese dhe ndikuese.

Pleqëria dhe dëgjimi konsideroheshin kushte të domosdoshme për krijimin e hipnozës dhe dehjes mistike.

Verbëria në lashtësinë e thellë kishte vlerë të dyfishtë,  ndëshkim i kobshëm dhe bekim hyjnor; nga njëra anë verbëria çmohej si dënimi më i madh dhe më i rëndë për njeriun, nga ana tjetër si dhunti e jashtëzakonshme e tij. Falltarët (orakujt) më të famshëm të lashtësisë së thellë qenë të verbër, si Tirezia, Fineu, etj sepse gjymtimi fizik shihej si kompensim i cilësive të jashtëzakonshme njerëzore. Pothuaj të gjithë aedët, këngëtarët e lashtë, qenë në moshë të thyer. Verbëria ishte kusht i domosdoshëm për dijen, për diturinë. Gjenia e Homerit shpjegohet me “verbërinë” e tij! Filozofët e lashtësisë vetëverboheshin për të fituar fuqi të mbinatyrshme mendore e shpirtërore. Edipi, p.sh. i nguli thikën syrit të vet, Demokriti, filozof i shekullit të V p,e.s. u vetëverbua me dëshirë, etj.

Orakujt (priftërinjtë e Dodonës) kishin aftësi të veçanta në artin e gojëtarisë, recitimit, poezisë, fallit, magjisë dhe hipnozës. Jeta prej asketi i bënte atë të besueshëm, të jashtëzakonshëm, të mbinatyrshëm. Priftëreshat e Dodonës orakullin e hidhnin në vargje me metrikë e rimë të rregullt dhe me fall.

Orakujt zhytnin këmbët e zbathura në ujë për të vendosur kontakt të drejtpërdrejtë me natyrën. Më pas “humbnin” në një gjendje dehje e ekstaze dhe interpretonin gjuhën e lisave, fëshfërimën e gjetheve të dushkut dhe gurgullimën e rrjedhës së burimit. Kur nuk kishte erë, orakujt tundnin degët e lisit për të krijuar fëshfërimën e shenjtë në mënyrë artificiale. Pranë orakullit rridhte një burim ose krua me ujë të freskët, që gjithashtu ishte i shenjtë.

Parashikimi i së ardhmes, profecia hyjnore, realizohej në disa mënyra:

-Nëpërmjet interpretimit të fëshfërimës së dushkut valëvitës;

-Nëpërmjet interpretimit të gurgullimës së vijës së ujit;

-Nëpërmjet “leximit” të gjoksit të kafshëve, sidomos të shpendëve, të kaposhit të flijuar për hyun.

-Nëpërmjet interpretimit të mënyrës së vlimit të ujit në kazanët e bakrit.  Në praktikë e tillë është zbatuar në malin e shenjtë të Tomorit.

Më vonë, parashikimi nisi të bëhej me anë të jehonës së enëve të bakrit të pajisur me zinxhirë të varur në trekëmbësha. Orakujt, priftërinjtë e quajtur sipas rastit “sellojë” ose “tomirë”, imitonin gjëmimet e nëndheshme të Tomorit i cili “paralajmëronte” ngjarje të pazakonta, ngjarje të mëdha tashmë nëpërmjet fshikullimit të kazanëve të bakrit. Dodona porosite vazhdimisht enë të tilla bakri, qoftë nga Athina, qoftë nga Beotia, qoftë nga Korfuzi. Dëshmitë e historianëve të antikitetit flasin se kamxhikët e enëve të bakrit praktikoheshin sidomos në Dodonën e Janinës. Jehona e kazanëve të bakrit nuk reshtte ditë-natë; kur s’kishte erë, qenë tomirët që përkujdesishin për gjëmimet e zgjatura të tyre.

Qenë orakujt, priftërinjtë, ritet e shenjta, predikimet e selloive dhe tomirëve, sakrificat e vazhdueshme të tyre të cilat tërhoqën besimtarët drejt faltores së lashtë, drejt Tomorit, drejt Majës së Lartë ku ka fronin i Miri, Zoti i Tomorit. Kështu lindi tradita e pelegrinazhit të përvitshëm si një rit i shenjtë, fillimisht për vendasit, e më pas për të huajt. Fama e faltores rritej nga viti në vit, nga shekulli në shekull, aq sa mori dhe atribute vendimmarrëse, qoftë politike, qoftë shoqërore, qoftë personale. Dodona luante atë rol që ka luajtur çdo qendër e madhe fetare në botë.

Te kleri i malit të Tomorit (Dodonës) shohim shëmbëlltyrën dhe pararendësen e fesë kristiane.

Përfytyrim fetar natyralist dhe zanafillor

Feja e Dodonës ka elemente botëkuptimorë të natyrës zanafillore, primitive, fillestare, naive, të cilat e kanë burimin te padija dhe pafuqia e njeriut, te frika nga forcat e verbra të natyrës, te përpjekjet e vazhdueshme për mbijetesë në kushtet e një ekonomie natyrore.

Baza mbi të cilën ngrihet besimi fetar dodonas janë elementët natyrorë, toka, druri, përkatësisht lisi, burimi, guri, mali, rrufeja, qielli, reshjet, fati! Besimi i lashtë shpreh nivelin e zhvillimit të shoqërisë primitive dhe botëkuptimin e kohës; ai shquhet sa për naivitet, sa për një përpjekje e sinqertë për të shpjeguar e kuptuar natyrën, sa për një fantazi të shthurur e të pasur.

Ky besim është gërshetuar e pleksur me elementë të magjisë, supersticionit, fallit, besëtytnisë, paragjykimit; prej këndej ka buruar gurra e pashtershme e mitologjisë, e cila ka frymëzuar e frymëzon breza të tërë krijuesish në mbarë botën.

Sami Frashëri shkruan se perënditë e  “pellazgëve” ishin gjithë shenjat e natyrës, trupat qiellorë; të parët tanë të lashtë i faleshin diellit, hënës, yjeve, erës, reve, detit, rrufesë, vetëtimës, zjarrin e mbanin ndezur. Më tej shton: “Midis të tjerash të gjithë historianët e lashtë grekë pohojnë se grekët e vjetër dhe romakët kanë marrë fenë dhe besimet nga pellazgët e moçëm, dhe meqë është bërë e qartë se emrat e perëndive të Greqisë së Vjetër e të Romës janë shqip, del në shesh se pellazg do të thotë shqiptar i lashtë”.[1] Politeizmi shfaqet përmes besimit në shumë perëndi, Urani, Kroni, Zeu-si, Hade, Dhemetra, Dia (Diona), Apolloni, Poseidoni, Themi, Pani, etj.; në orakujt e shenjtë të hyjnive, Dodonën, Omfalen, Delfin, në objekte e dukuri të natyrës, si Dielli, Hëna, Yjet, në lumenj, si Aooa,  Akeroni, Akelo, Aksi, etj.; në elementë të botës shtazore: shqiponja, dhia, gjarpri, mjellma, pëllumbi, kaprolli, demi, lejleku, qeni, derri, luani, etj.; në elementë të botës bimore: dushku, dredhëza, dega e palmës, kalliri i grurit, etj; sende dhe objekte të jetës së përditshme: sopata dytehëshe, trekëmbshi, maja e heshtës, mburoja por edhe figura mitologjike, heronj mitologjikë, etj.

Vendi ynë është i mbushur me orakuj dhe vende të shenjta, gjë që e tregojnë toponimet e mbërritura deri në ditët tona, si Mbrakull, Frakull, etj. Mbi këto vende të shenjta u ngritën objektet e kultit të fesë së krishterë. Nga ana tjetër, elementë të besimit të vjetër pagan bashkëjetojnë edhe sot, krahas besimit në fetë e tjera, në krishterim apo myslimanizëm. Mbijetesa e paganizmit deri në ditët tona tregon se sa i rrënjosur dhe i përhapur ka qënë politeizmi te shqiptarët e lashtësisë, se sa jetëgjatësi ka pasur ky besim përpara përhapjes së krishterimit në shekujt e parë të erës sonë në Iliri.

Gjatë epokave të zgjerimit të “pëlhurës mitologjike” ka ndodhur procesi i grisjes së saj, i copëtimit, i evoluimit, i ndryshimit, i krijimit të kulturave të reja, i etnive të reja, i gjuhëve të reja. Vazhdimësinë e jetës në territorin Ilir e provon bindshëm arkeologjia. Shkencat e tjera e përforcojnë këtë bindje.

Funksione morale dhe shoqërore

Zeusi i Dodonës quhet “Zoti i të Mirit” dhe krahina e Dodonës “vend i njerëzve të mirë”. Në majën më të lartë të Tomorit, atje ka fronin Zeusi, Zoti, “mund të mbërrijë vetëm Njeriu i Mirë, njeriu i pastër, i dëlirë”. Mëkatarët, të paudhët, të këqijtë, s’mund ta kenë këtë fat; ata do të “goditen” nga rrufeja zeusiane, do të ndëshkohen me ashpërsi. Me këtë mësim doktrinor feja e Dodonës ndikonte në pastrimin shpirtëror dhe moral të besimtarëve, të pelegrinëve, të popullit në përgjithësi.

Bashkë me evolucionin e shoqërisë njerëzore dhe faltorja e Dodonës mori funksione shoqërore, u angazhua për rend dhe siguri publike. Bariun Evenio, tregon Herodoti, e zuri gjumi në ditën që i ra shorti për ruajtjen e tufës me bagëti. Ra ujku dhe shfarosi plot 60 kokë dele. U mblodh gjyqi popullor i apolloniatëve dhe e shpalli fajtor. Evenio i gjorë u dënua me verbim të përjetshëm; vendimi i kobshëm u ekzekutua dhe Evenios iu nxorën sytë. Pas këtij ndëshkimi mizor rrjedha e ngjarjeve mori për keq, toka s’po jepte më prodhime, bagëtitë s’po shtoheshin. Tersi që pllakosi papritur ngjalli shqetësim të madh te apolloniatët; për këtë arsye ata vendosën të shkojnë në Dodonë për të kërkuar “mendimin e hyjnisë”. Priftërinjtë e Dodonës u përgjigjën se gjendja e krijuar është hakmarrje e Perëndisë për një padrejtësi të bërë kohë më parë! Kjo përgjigje i trembi apolloniatët që ishin të vetëdijshëm për sakrilegjin e bërë. Një përfaqësi e tyre mori takim me bariun e verbër dhe e pyeti se çfarë shpërblimi kërkonte për ndëshkimin e rëndë që pësoi. Bariu kërkoi shtëpinë më të mirë të Apollonisë dhe një sipërfaqe të madhe toke. Propozuesit e mirëpritën këtë përgjigje dhe ja plotësuan dëshirën. Por kur Evenio mësoi të vërtetën, kur mësoi se apolloniatët e kishin bërë këtë veprim të shtyrë nga këshilla e orakullit të Dodonës dhe jo nga ndërgjegjja e tyre, u brengos për vdekje.

Funksione parashikuese

Duhet thënë se funksioni kryesor i orakullit është parashikimi. Lavdia e orakullit bazohej pikërisht te kjo cilësi, te kjo aftësi e jashtëzakonshme. Orakulli jepte parashikime për gjithçka, jepte përgjigje për çdo pyetje, jepte rrugëzgjidhje për të gjitha problemet e hallet e jetës, për të gjitha mëdyshjet, nevojat dhe shqetësimet e njeriut.

Dodona funksiononte si një observator i vërtetë i parashikimit të motit. Jeta e njeriut ishte e lidhur ngushtësisht me tokën, me prodhimet e bimëve të arave, me reshjet e shiut dhe me ujin.

Orakulli jepte përgjigje se cili do të qe fati i njeriut, fati i të mbjellave, fati i gjësë së gjallë, fati i lindjes së një fëmije, fati i një barre, i një të sëmuri, fati i një udhëtimi, i një ndërmarrje tregtare, fati i krijimit të një kolonie, fati i një beteje, fati i luftës, fati i mbretit, fati i vendit, fati i botës!

Funksione këshilluese, politike dhe qeverisëse

Një kryeqendër e madhe fetare në mënyrë të pashmangshme merr dhe atribute politike për shkak të rëndësisë dhe peshës së fjalës së saj. Duket se këtu e ka burimin psallmi i Biblës: “Në fillim ishte fjala”! Ndikimi i klerit të Dodonës mbi elitat politike vendase e të huaja ka qenë jashtëzakonisht i madh.Dodona në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë ndikonte në marrjen e vendimeve të rëndësishme politike, të cilat shpesh herë ishin përcaktuese për fatet e një vendi apo rajoni të tërë. Mbretërit vendas kurorëzoheshin në altarët e faltores së Dodonës, sikurse po aty shpallnin me solemnitet të plotë vendimet e tyre. Orakulli i Dodonës ka shërbyer si një qendër e rëndësishme dhe e pazëvendësueshme këshillimore, si për njerëzit e zakonshëm si për individët e rëndësishëm, si për popullin si për udhëheqësit politikë dhe ushtarakë, si për zgjidhjen e konflikteve si për përcaktimin e rregullave të “qeverisjes së shëndoshë”.

Funksione informative

Dodona funksiononte dhe si një strukturë e madhe informative. Orakulli i Dodonës së Tomorit ka gëzuar për një kohë të gjatë statusin e qendrës më të madhe e më të rëndësishme fetare në Europë. Kjo qendër fetare kishte privilegjin e zhvillimit të kontakteve dhe lidhjeve të gjera me njerëzit dhe me botë. Ky rrjet i gjerë lidhjesh krijonte mundësi të mëdha dhe lehtësi të shumta në grumbullimin e informacionit publik, politik dhe ushtarak. Grumbullimi dhe përqëndrimi i informacionit në një dorë të vetme ndihmonte në marrjen e “vendimeve” të drejta, të bazuara, të përshtatshme, të dobishme. Në këtë mënyrë, informacioni i siguruar shndërrohej në një instrument të rëndësishëm për ruatjen e imazhit hyjnor dhe rritjen e ndikimit të orakullit në popull.

Vizitorët e orakullit kërkonin këshilla për të ardhmen, për fatin e jetës, për fatin e luftës, për fatin e mbretërisë! Kujt i kërkohej kjo ndihmë, kjo shpresë, kjo këshillë, kjo fatthënie? Orakullit të shenjtë të Dodonës, i cili ishte i veshur me fuqi të “mbinatyrshme”. E ç’bënin priftërinjtë e orakullit për të dalë faqebardhë? Studionin me kujdes çështjen që u shtrohej për zgjidhje, vilnin informacionin e duhur dhe në varësi me situatat dhe me rëndësinë e problemit jepnin përgjigjen e duhur, fathënën profetike, shpallnin solemnisht «vullnetin hyjnor »! Për të qënë të mbrojtur nga çdo rrethanë, për të qënë “brenda” nga çdo e papritur pavarësisht se si rridhnin ngjarjet, për të shmangur lajthitjet, gabimet, dështimet, priftërinjtë përkujdeseshin të jepnin përgjigje enigmatike, të errëta, me nënkuptime, përgjigje alegorike, metaforike, shkurt përgjigje të rrumbullakosura. Sido që të shkonin punët, nuk cënohej autoriteti i tyre.

Shembulli nr. 1.

Dionis Halikarnasi, në librin II, 1, 51, thotë: “Enea arriti në Dodonë me ushtarët më të zgjedhur, për të kërkuar mendimin e perëndisë; këtu gjetën edhe ata trojanë që kishin ikur bashkë me Helenin. Si morën përgjigjen hyjnore, bën dhurata e kratere bakri…Pjesa më e madhe e trojanëve shkuan tek aleatët e vëllezërit e tyre në Dodonë kundër të cilëve askush nuk mendonte të bënte luftë se ishin të shenjtë. Meqënëse vendi aty nuk i ushqente dot të gjithë, me porosi të orakullit të Dodonës ata u hodhën në Itali, në Ombri, në lumin Pad ose Spine”.

Shembulli nr. 2.

Homeri te “Odisea” shkruan se Amfioni këshilloi mëtonjësit e Penelopës, që të mos i sulen Telemakut përpara se të pyesnin Zeusin. Vetëm nëse do të japin pëlqimin tomurët e Zeusit të madh ai do vritet, kurse gjithë të tjerët do të shtypen, po nëqoftëse perëndia nuk do t’u lejojë, ahere ju këshilloj të hiqni dorë…Homeri me të drejtë, duhet pranuar, se fjala “themistë” përdoret në kuptim të gjerë për urdhrat dhe vendimet e orakullit, si dhe për ligjet. Këtë kuptim ka dhe thënia: “Prej lisit të lartë duhet të dëgjojmë vullnetin e Zeusit”.

Shembulli nr. 3.

Titi Livi tregon historinë e Aleksandër Molosit, mbretit molos, i cili në vitin 334 p.e.s., shekulli i IV p.e.s. zhvilloi një fushatë ushtarake në Itali: “Mbreti i Epirit (A. Molosi), i vrarë nga një lukan i mërguar, vërtetoi me vdekjen e tij se sa të vërteta janë thëniet e orakullit të Zeusit të Dodonës...”.[2]

Shembulli nr. 4.

Justini, Libri XV, 1, 2, 3/3, duke u mbështetur tek Pompe Trogu, autor i shekullit të parë të erës sonë, shpjegon: “Si mbretëri e parë (në Ilirinë e Jugut, Hylliri, shënimi im) ishte ajo e molosëve. Pastaj Pirrua, i biri i Akilit, pasi kishte humbur mbretërinë e trashguar nga i ati për shkak të mungesës së gjatë në kohën e luftës së Trojës, u vendos në këto vende, banorët e të cilëve u quajtën në fillim “pirridë” pastaj epirotë. Më vonë kur Pirua erdhi për të pyetur orakullin e Dodonës, rrëmbeu Lanasën, të bijën e Herkulit (Herakle). Nga kjo martesë pati tetë fëmijë…

Shembulli nr. 5.

Straboni rrëfen një ngjarje tragjike lidhur me priftëreshat e Dodonës, me “dodonidhet” sikurse quheshin ato. Gjatë luftës së Trakëve kundër Beotianëve, këta të fundit shkuan për të kërkuar këshillat e orakullit të Dodonës. Priftëreshat e orakullit iu përgjigjën se beotianëve do t’iu buzëqeshte fati vetëm nëse ata do të silleshin me përunjësi. Të dërguarit e beotianëve, të bindur se priftëresha dëshironte t’i mashtronte për të ndihmuar Pellasgët nga ato rridhnin, e që ishin aleatë të Trakëve,  dogjën të gjallë priftëreshën Mirtina duke bërë kështu një sakrilegj.

Çfarë i mungoi fesë Dodonase? Një Libër i Shenjtë dhe një kastë e shkolluar klerikësh. Përse? Si duket, shkrimi binte ndesh me vet dogmën dodonase, madje thelbi i kësaj dogme qe mosshkrimi i asgjëje, mos dokumentimi i asgjëje me shkrim për hir të konspiracionit, fshehtësisë, hegjemonisë, trashëgimisë, vazhdimësisë, përjetësisë!

Por a e kishte parashikuar orakulli i Dodonës fundin e vet? Kush mund ta dijë!